Faktorët që mundësojnë dhe nxisin manipulimin dhe ndërhyrjen e informacionit të huaj në lidhje me zgjedhjet në Maqedoninë e Veriut

Maqedonia e Veriut është një rast studimi kyç për të kuptuar më mirë se si dobësitë brenda sistemeve demokratike, mediatike dhe shoqërore të një vendi mund të shfrytëzohen nga aktorë të huaj të manipulimit dhe ndërhyrjes së informacionit (FIMI), si vendas ashtu edhe të huaj. Pavarësisht angazhimit të saj formal ndaj reformave demokratike dhe zgjedhjeve të rregullta, institucionet e vendit mbeten të brishta dhe shpesh të nënshtruara ndaj presionit politik. Financimi i paqartë dhe zbatimi jokonsistent rregullator përkeqësohen nga polarizimi i thellë politik dhe mosbesimi, ndarjet etnike dhe diskursi publik i fragmentuar. Sfidat e fundit manifestohen – (dhe amplifikohen) nga – narrativat përjashtuese, shpesh me përfshirjen e përfaqësuesve vendas të aktorëve të FIMI-t.

Institucionet politike të vendit, ndërsa formalisht bazohen në ndarjen e pushteteve dhe zgjedhjet periodike konkurruese, mbeten të cenueshme ndaj korrupsionit sistemik, mbulimit mediatik partiak dhe zbatimit joefektiv të rregullave të financimit të fushatave. Marrëveshjet etnike për ndarjen e pushtetit, megjithëse stabilizuese, kanë institucionalizuar klientelizmin dhe kanë dobësuar llogaridhënien. Këto dobësi përkeqësohen nga sfidat e vazhdueshme, siç janë sistemet gjyqësore të politizuara dhe krizat e përsëritura qeveritare. Vlen të përmendet se Maqedonia e Veriut ka ndërmarrë hapa pozitivë në reformën zgjedhore, mobilizimin e shoqërisë civile dhe angazhimet politike në përputhje me BE-në. Megjithatë, ndërsa procesi i integrimit dhe një shoqëri civile e gjallë ofrojnë njëfarë mase mbrojtjeje, aktorët e huaj vazhdojnë të shfrytëzojnë tensionet etnike dhe skepticizmin ndaj integrimit euroatlantik përmes fushatave të koordinuara dezinformuese.

Rregullimi i sistemit të financimit politik të Maqedonisë së Veriut, i rregulluar nga ligjet mbi financimin e partive dhe sjelljen zgjedhore, vuan nga mangësi të konsiderueshme si në fushëveprim ashtu edhe në zbatim. Veçanërisht në kontekstin e fushatës online dhe përdorimit të ndikuesve në komunikimet politike, kjo e ka lënë sistemin të hapur ndaj abuzimit dhe ndërhyrjeve. Mungesa e kërkesave të rrepta për zbulimin e financimit të fushatës digjitale e bën të vështirë gjurmimin e flukseve financiare ose zbulimin e operacioneve të ndikimit të sponsorizuara nga të huajt.

Fushatat e FIMI-t i përdorin si armë ndarjet sociale, politike dhe kulturore të Maqedonisë, me të drejtat gjinore dhe të pakicave që synohen gjithnjë e më shumë si subjekte të dezinformimit. Narrativat armiqësore ndaj të drejtave të njeriut – shpesh të koordinuara me institucionet fetare dhe të amplifikuara nga mediat e lidhura me jashtë – kërkojnë të gërryejnë pjesëmarrjen demokratike, të delegjitimojnë institucionet publike dhe të polarizojnë shoqërinë. Diskursi publik është tashmë shumë i polarizuar, me debate mbi identitetin kombëtar, marrëdhëniet etnike dhe integrimin në BE që përshtaten rregullisht në terma përjashtues dhe antagonistë.

Ekosistemi i mediave të lajmeve, ndonëse nga jashtë pluralist, është thelbësisht i pabalancuar. Pronësia është shumë e përqendruar, standardet gazetareske janë të ulëta dhe shumë media varen ekonomikisht nga aktorët politikë. Dominimi i disa narrativave mediatike, i kombinuar me zbatimin e dobët rregullator dhe burimet e kufizuara gazetareske, ka çuar në mbizotërimin e ‘gazetarisë kopjo-ngjit’. Sensacionalizmi dhe angazhimi kanë tendencë të fitojnë mbi integritetin, duke krijuar terren pjellor për përhapjen e shpejtë të dezinformimit. Si rezultat, besimi i publikut dhe besimi në burimet kryesore të lajmeve ka rënë, me shumë qytetarë që i drejtohen kontakteve personale ose burimeve jo-tradicionale të informacionit.

Narrativat e lidhura me interesat e huaja – veçanërisht ato të lidhura me interesat kineze, ruse dhe serbe – janë të përhapura dhe synojnë linjat e përçarjes gjuhësore, kulturore dhe politike. Këto fushata të koordinuara shpesh bashkëveprojnë me stimujt ekonomikë vendas, pasi fermat e përmbajtjes së parregulluar dhe të ashtuquajturat media "fantom" fitojnë para nga përmbajtja polarizuese. Duke u përshtatur shpejt me ndryshimet rregullatore dhe teknologjike, industria FIMI e Maqedonisë së Veriut ka luajtur një rol në dezinformim globalisht – veçanërisht gjatë zgjedhjeve të vitit 2016 në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Në mungesë të moderimit efektiv, platformat e mediave digjitale dhe sociale janë bërë vektorë kryesorë për përhapjen e përmbajtjes dezinformuese përçarëse. Shkalla e lartë e depërtimit të internetit, e pakrahasueshme me njohuritë digjitale, i lë segmente të mëdha të popullsisë të ndjeshme ndaj manipulimit. Korniza rregullatore dhe ligjore mbetet e fragmentuar dhe e pazhvilluar, me mbikëqyrje joefektive dhe zbatueshmëri të paqartë të normave ndërkombëtare. Të paktën pesë komisione parlamentare kanë mandat për të adresuar çështjet e FIMI-t, por vetëm Komisioni i Mbrojtjes dhe Sigurisë deri më tani ka filluar të angazhohet.

Organizatat e shoqërisë civile luajnë një rol vendimtar në luftimin e FIMI-t dhe kanë bërë disa përparime në rritjen e ndërgjegjësimit dhe avokimin për transparencë, njohuri mediatike dhe reforma institucionale. Megjithatë, në mungesë të një përgjigjeje të koordinuar kombëtare dhe vullnetit të qëndrueshëm politik, përpjekjet e tyre mbeten të pamjaftueshme dhe fragmentare. Ndërsa Maqedonia e Veriut ndjek integrimin euroatlantik, rreziqet janë të larta: aftësia e vendit për të ndërtuar rezistencë ndaj manipulimit të informacionit jo vetëm që do të formësojë të ardhmen e tij demokratike, por do të shërbejë edhe si një shembull kritik për rajonin më të gjerë.

Mund të thuhet me siguri se gjatë dekadës së fundit, Maqedonia e Veriut ka demonstruar se si dobësitë e brendshme mund të shfrytëzohen përmes manipulimit dhe ndërhyrjes së informacionit të huaj (FIMI). Që kur u bë shtet i pavarur në vitin 1991, kur vendi pushoi së qeni pjesë e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, ajo është përballur me sfida të shumta që lidhen me polarizimin politik, ndarjet etnike dhe besimin në institucionet publike. Kjo ka krijuar terren pjellor për operacione ndikimi që synojnë proceset demokratike dhe kohezionin shoqëror të vendit.

Ky raport shqyrton mjedisin informativ në Maqedoninë e Veriut, ndërsa ajo përgatitet për zgjedhjet lokale në tetor 2025, me fokus në FIMI. Duke u bazuar në historinë e kohëve të fundit të vendit me dezinformim dhe brishtësi institucionale, analiza hulumton se si platformat digjitale, rregullimi i dobët i medias dhe dinamikat partiake krijojnë dobësi demokratike.

Në mënyrë specifike, raporti përqendrohet në mekanizmat përmes të cilëve përhapet dezinformimi, në mundësuesit dhe stimujt strukturorë dhe politikë të këtyre dinamikave, si dhe në pasojat për qëndrueshmërinë demokratike. Duke vepruar kështu, ai vlerëson rolin e shoqërisë civile, institucioneve rregullatore dhe aktorëve politikë në mundësimin ose zbutjen e ndikimit të FIMI-t. Vëmendje e veçantë i kushtohet ndërthurjes së tensioneve etnike, fushatave digjitale dhe stimujve ekonomikë që formësojnë peizazhin mediatik.

Përvojat e Maqedonisë së Veriut me FIMI-n nuk ndodhin në një vakum. Si një shtet i vogël, shumëetnik që po lundron në integrimin euroatlantik, problemet e saj me dezinformimin pasqyrojnë trendet më të gjera rajonale dhe globale. Është jashtëzakonisht e rëndësishme të kuptohen këto dinamika dhe të identifikohen mënyra të mundshme për të zbutur efektet e dëmshme, jo vetëm për shkak të zgjedhjeve të ardhshme, por edhe për të informuar strategjitë afatgjata për të luftuar FIMI-n në demokracitë e brishta.

Metodologjia

Ky raport bazohet në Analizimin e faktorëve mundësues dhe stimujve të manipulimit dhe ndërhyrjes së informacionit të huaj në lidhje me zgjedhjet: Një metodologji globale , të zhvilluar nga IDEA International (Guilio Sicurrella dhe Moraça 2025), të përshtatur për peizazhin specifik politik, shoqëror dhe mediatik të Maqedonisë së Veriut.

Struktura e raportit ndjek një qasje tematike. Së pari, ai shqyrton mundësuesit e FIMI-t—të përcaktuar lirshëm si kushtet sociale, politike, institucionale dhe teknologjike që lejojnë FIMI-n të zërë rrënjë dhe të përhapet. Këto përfshijnë dobësi sistemike, të tilla si institucionet e dobëta demokratike, diskursi politik përçarës, ndarja partiake e medias dhe zbrazëtirat në kornizat rregullatore.

Më pas, raporti shqyrton stimujt për FIMI-n, të kuptuar si arsyet pse aktorët e FIMI-t e konsiderojnë fitimprurëse ose strategjikisht të dobishme ndërhyrjen në mjediset e informacionit që lidhen me zgjedhjet. Këto variojnë nga përfitimet financiare dhe politike në ekonominë e vëmendjes deri te qasja në burime dhe rrjete ndikimi me burim të huaj.

Së fundmi, raporti ofron një seksion me vizion me rekomandime konkrete për veprim. Këto janë aktorë të ndryshëm- duke përfshirë shoqërinë civile, aktorët e medias, organet rregullatore dhe partnerët ndërkombëtarë – me qëllim mbështetjen e zhvillimit të përgjigjeve elastike dhe të ndjeshme ndaj kontekstit ndaj kërcënimeve FIMI.

Raporti u zhvillua duke përdorur një kombinim burimesh primare dhe sekondare, duke përfshirë kërkime dhe analiza origjinale nga Fondacioni Metamorfozis, raporte dhe të dhëna nga organizata të ndryshme lajmesh, si dhe burime sekondare nga Komisioni Evropian dhe institucione të tjera relevante. Analiza, e kryer në prill-maj 2025, shqyrtoi gjendjen e FIMI-t të lidhur me zgjedhjet në Maqedoninë e Veriut gjatë pesë viteve të mëparshme.

1.1. Dobësitë institucionale

Maqedonia e Veriut është një demokraci parlamentare me një sistem shumëpartiak, i bazuar zyrtarisht në ndarjen e pushteteve dhe zgjedhje periodike konkurruese. Institucionet e saj demokratike mbeten jo shumë të qëndrueshme, të formësuara nga polarizimi i vazhdueshëm politik, ndarjet etnike dhe korrupsioni sistemik.

Sipas një raporti të kohëve të fundit të Komisionit Evropian për vendin, ndërsa zgjedhjet janë përgjithësisht të organizuara mirë, vazhdojnë të ekzistojnë shqetësime serioze, duke përfshirë "akuza të besueshme për presion politik, mangësi në transparencën e financimit të fushatave dhe keqpërdorim të burimeve publike", të cilat minojnë besimin në procesin demokratik (Komisioni Evropian 2024).

Institucionalisht, vendi ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm për të mbrojtur integritetin e tij zgjedhor. Komisioni Shtetëror i Zgjedhjeve (KSHZ) dhe Komisioni Shtetëror për Parandalimin e Korrupsionit (KSHPK) shërbejnë si organe kryesore mbikëqyrëse. Raporti i fundit i misionit të Zyrës për Institucione Demokratike dhe të Drejtat e Njeriut (OSBE/ODIHR) të Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë, i publikuar më 1 gusht 2025, thotë se Kodi Zgjedhor është ndryshuar shpesh, zakonisht afër zgjedhjeve, me rishikimin e fundit të madh në prill 2024. Nuk kanë pasuar reforma të mëtejshme, pavarësisht përpjekjeve të mëparshme për përfshirje. Në qershor 2025, Organizata e Brendshme Revolucionare Maqedonase – Partia Demokratike për Unitetin Kombëtar Maqedonas (VMRO-DPMNE) në pushtet propozoi ndryshime pasi Gjykata Kushtetuese rrëzoi dispozitat mbi pragjet e nënshkrimeve për kandidatët e pavarur. Ndryshimet e hartuara mbulonin gjithashtu çështje të tilla si buxhetimi dhe autonomia financiare e Komisioneve Komunale Zgjedhore dhe pritej të miratoheshin para zgjedhjeve. Megjithatë, ndryshimet e propozuara nuk kaluan votimin në Parlament. Si rezultat, KSHZ vendosi t’u lejojë kandidatëve të pavarur të marrin pjesë në zgjedhjet lokale vetëm me dy nënshkrime.

Raporti i OSBE-së vëren se, ndërsa kuadri ligjor është përgjithësisht i mjaftueshëm për zgjedhje demokratike, zbrazëtirat dhe paqartësitë ndikojnë në qartësinë e procesit. Rekomandimet kryesore të ODIHR-it mbeten të pazbatuara, veçanërisht në parandalimin e keqpërdorimit të burimeve shtetërore dhe presionit të votuesve, sigurimin e transparencës më të madhe të financimit të fushatave dhe forcimin e rregullimit dhe mbikëqyrjes së medias. Këto mangësi gërryejnë besimin në qeverisje dhe lënë hapësirë që aktorët vendas dhe të huaj të shfrytëzojnë zhgënjimin publik.

Ndarja e pushtetit etnik midis blloqeve politike maqedonase dhe shqiptare shton një shtresë tjetër kompleksiteti. Ndërsa ky rregullim ka ndihmuar në ruajtjen e stabilitetit, ai gjithashtu ka institucionalizuar klientelizmin dhe ka dobësuar llogaridhënien. Indekset Globale të Gjendjes së Demokracisë të IDEA-s e karakterizojnë Maqedoninë e Veriut si një demokraci me performancë të mesme, me përparime dhe pengesa në vitet e fundit. Çështjet e vazhdueshme përfshijnë dhunën me bazë gjinore dhe diskriminimin anti-LGBTQI+; gjithashtu, korrupsionin, qasjen e dobët në drejtësi dhe dështimet sistemike të qeverisjes – të ilustruara nga tragjedia e zjarrit në klubin e natës në Koçan në mars 2025, kur vdiqën 62 persona (IDEA International nd).

Këto sfida të vazhdueshme kompensohen pjesërisht nga faktorë lehtësues: procesi i integrimit të Maqedonisë së Veriut në Bashkimin Evropian, një shoqëri civile e gjallë dhe mbështetja ndërkombëtare për reformat demokratike. Skandali i përgjimit 2014–2016 (Berendt 2015) dhe Marrëveshja e Përzhinës¹ e ndërmjetësuar nga BE që rezultoi prej tij demonstrojnë thellësinë e dobësive institucionale, por edhe potencialin për reforma kur presionet përputhen.

Kërcënimet nga FIMI-t përkeqësojnë çështjet strukturore. Aktorë si Rusia dhe të tjerë shfrytëzojnë tensionet etnike dhe skepticizmin e brendshëm ndaj integrimit euroatlantik, shpesh duke përdorur fushata të koordinuara dezinformimi. Këto operacione zakonisht shfrytëzojnë përfaqësuesit lokalë dhe platformat digjitale për të përhapur narrativa përçarëse që vënë në pikëpyetje legjitimitetin e institucioneve demokratike (Simonovska 2024).

Njohuritë e ulëta digjitale, reklamat politike online të parregulluara mirë dhe një mjedis rregullator i fragmentuar përkeqësojnë ndjeshmërinë e Maqedonisë së Veriut. Faktorë të tjerë rreziku përfshijnë zbrazëtirat ligjore të votimit në diasporë, mbikëqyrjen e dobët të aktivistëve të palëve të treta dhe zbatimin e pabarabartë të rregullave të përmbajtjes online – të gjitha terren pjellor për manipulime në të ardhmen.

1.2. Rregullore të pamjaftueshme për financimin politik

Sistemi i financimit politik në Maqedoninë e Veriut rregullohet nga Ligji për Financimin e Partive Politike (Republika e Maqedonisë, 2012) dhe Kodi Zgjedhor (Republika e Maqedonisë,2024). Këto ligje përcaktojnë burimet e lejueshme të financimit të fushatës, kufijtë e shpenzimeve dhe detyrimet e deklarimit. Megjithatë, korniza vuan nga mangësi të konsiderueshme si në fushëveprim ashtu edhe në zbatim, veçanërisht në kontekstin e fushatës digjitale.

Raporti i Komisionit Evropian për vendin për vitin 2024 nënvizon se, ndërsa dispozitat ligjore janë në fuqi, ato nuk zbatohen në mënyrë të vazhdueshme, gjë që dëmton transparencën dhe llogaridhënien në financimin politik. Legjislacionit i mungon qartësia në lidhje me shpenzimet e fushatave online, reklamat politike të bazuara në të dhëna dhe përdorimin e ndikuesve në komunikimet politike (Komisioni Evropian 2024).

Ndërsa fushatat politike kalojnë gjithnjë e më shumë në platforma digjitale, këto pika të verbëra rregullatore bëhen më problematike. Aktualisht nuk ka rregulla të qarta se si partitë duhet të deklarojnë shpenzimet për reklamat online ose promovimet në mediat sociale. Kjo ka çuar në përhapjen e mediave online të lidhura politikisht që veprojnë me mbikëqyrje minimale. Fondacioni Metamorphosis ka vërejtur mangësi serioze në transparencën dhe mbikëqyrjen e reklamave politike online gjatë periudhave zgjedhore (Fondacioni Metamorphosis 2025a; 2025b).

Zbrazëtirat në kuadrin e financimit politik jo vetëm që dëmtojnë transparencën e brendshme, por e lënë sistemin të hapur edhe ndaj ndërhyrjeve të huaja. Mungesa e kërkesave të rrepta për zbulimin e fondeve të fushatave digjitale e bën të vështirë gjurmimin e flukseve financiare ose zbulimin e operacioneve të ndikimit të sponsorizuara nga të huajt. Sipas një sondazhi nga Instituti Ndërkombëtar Republikan, publiku është gjithnjë e më i shqetësuar për keqpërdorimin e financimit të partive politike dhe ndikimin e huaj në politikën e vendit (Instituti Ndërkombëtar Republikan 2022).

Edhe pse Plani i Veprimit 2024–2026 i Partneritetit për Qeverisje të Hapur përfshin angazhime për të përmirësuar transparencën, siç është digitalizimi i raportimit të financave politike dhe mjetet e reja të konsultimit publik (OGP 2024), zbatimi praktik i këtyre angazhimeve mbetet në fazat e hershme. SEC dhe SCPC aktualisht nuk kanë infrastrukturën digjitale dhe personelin e trajnuar të nevojshëm për të monitoruar në mënyrë efektive peizazhin në zhvillim të financimit të fushatave. Nevojitet urgjentisht një reformë gjithëpërfshirëse për të përafruar mbikëqyrjen e financave politike me realitetet e fushatës digjitale. Kjo përfshin zhvillimin e standardeve të qarta ligjore për shpenzimet online, forcimin e organeve mbikëqyrëse dhe përmirësimin e qasjes publike në të dhënat financiare.

Në Maqedoninë e Veriut, gjinia po përdoret gjithnjë e më shumë si armë në fushatat FIMI. Në vitet e fundit, dezinformimi që synon gratë, barazinë gjinore dhe të drejtat LGBTQI+ është përshkallëzuar si në frekuencë ashtu edhe në sofistikim, veçanërisht rreth momenteve të reformës politike ose sociale. Narrativat radikale që fillimisht dolën në ekstreme tani janë përfshirë në konflikte më të gjera gjeopolitike, fetare dhe ideologjike. Këto amplifikohen si nga aktorët vendas ashtu edhe nga ekosistemet mediatike të lidhura me jashtë.

Një moment kyç në këtë trend ishte kundërshtimi i koordinuar ndaj projektligjit për Barazinë Gjinore dhe Ligjit për Regjistrimin e të Dhënave në vitin 2023. Megjithëse ende në konsultim publik, ligjet nxitën mobilizim masiv nga bashkësitë fetare të lidhura me Kishën Ortodokse Maqedonase, ndër të tjera. Nën sloganin populist "Ne kemi detyrë të mbrojmë fëmijët tanë", fushata e paraqiti njohjen ligjore të identitetit gjinor si një kërcënim të drejtpërdrejtë për vlerat familjare dhe sigurinë e fëmijëve (360stepeni.mk 2023b). Kjo gjuhë pasqyron lëvizjet antigjinore të vërejtura në të gjithë Evropën, ku të drejtat gjinore portretizohen si pjesë e një axhende të huaj dhe moralisht të korruptuar.

Këto narrativa nuk dolën spontanisht ose të izoluara nga çështje të tjera të kontestuara. Një shqyrtim gjithëpërfshirës i mbi 80 rasteve të dezinformimit të lidhur me gjininë (Kovaçevska dhe Janjić 2025) – i dokumentuar nga Rrjeti i Diversitetit të Raportimit duke përdorur platformën e vetme të verifikimit të fakteve në Maqedoninë e Veriut, Vërtetëmatësi (Truthmeter) – zbulon modele të qëndrueshme dhe shqetësuese. Midis viteve 2021 dhe 2024, dezinformimi evoluoi nga nxitja e frikës në lidhje me shëndetin gjatë pandemisë Covid-19 – veçanërisht duke synuar gratë shtatzëna – në fushata kundër grave në politikë (Jovanovska dhe Milenkovska 2024). Në vitet 2023 dhe 2024, vëllimi i dezinformimit gjinor u dyfishua (Kovaçevska dhe Janjić 2025), me një rritje të dukshme të narrativave që minojnë udhëheqëset femra, keqinterpretojnë gratë dhe lidhin barazinë gjinore me ndikimin e huaj ose ‘dekadencën perëndimore’.

Një taktikë thelbësore e FIMI-t të gjinizuar në Maqedoninë e Veriut është koordinimi dhe integrimi i qëllimshëm i sulmeve me bazë gjinore me mesazhe politike dhe gjeopolitike. Politikanet femra, veçanërisht ato të lidhura me integrimin euroatlantik, shpesh shënjestrohen dhe portretizohen si ‘kukulla perëndimore’ që nuk kanë autonomi. Ish-ministrja e Mbrojtjes Slavjanka Petrovska , për shembull, është përshkruar si e korruptuar dhe që ndjek verbërisht axhendat perëndimore. Në disa rrëfime të tilla, ajo është akuzuar për rrezikimin e sovranitetit kombëtar duke ‘dërguar ushtarë maqedonas drejt vdekjes së tyre ‘për interesa të huaja’ (krahaso Vërtetëmatësin 2022).

Për më tepër, FIMI i gjinisë përdor manipulim vizual dhe shënjestrim të bazuar në identitet. Imazhet e grave shpesh ndryshohen ose nxirren jashtë kontekstit për të provokuar panik moral ose tallje. Një taktikë e zakonshme përfshin etiketimin e rremë të grave si transgjinore për të nxitur zemërim, siç shihet në rastet e figurave publike si Kamala Harris ose Michelle Obama (narrativa që janë gjithashtu të zakonshme në mediat e propagandës së mbështetura nga Rusia). Gjuha në këto fushata është domethënëse. Terma si ‘ideologji gjinore’, ‘sataniste’ dhe ‘naziste’ përdoren shpesh për të përshkruar gratë udhëheqëse, aktiviste dhe mbështetëse LGBTQI+ (shih p.sh. Prezemi) . Odgovornost 2023). Këto strategji retorike shërbejnë për të demonizuar barazinë gjinore si të panatyrshme, antikombëtare dhe të huaj. Burrat që mbështesin të drejtat gjinore në mënyrë të ngjashme delegjitimohen, përshkruhen si të sëmurë mendorë ose femërorë, duke përforcuar kështu maskulinitetin toksik dhe duke kufizuar hapësirën për aleatët meshkuj.

Është e rëndësishme të theksohet se këto taktika të FIMI-t nuk kanë të bëjnë vetëm me përhapjen e gënjeshtrave; ato kanë të bëjnë me riformësimin e vlerave publike dhe kulturës politike. Duke sulmuar sistematikisht barazinë gjinore, ato kërkojnë të gërryejnë pjesëmarrjen demokratike, të delegjitimojnë institucionet publike dhe të polarizojnë shoqërinë. Gratë nuk motivohen të hyjnë në jetën publike, Organizatat joqeveritare të që punojnë për çështjet gjinore denigrohen dhe besimi i publikut në përpjekjet e politikave reformiste ose pro-evropiane minohet.

Në këtë kontekst, dezinformimi gjinor nuk është një çështje anësore, por një shtyllë qendrore e strategjive më të gjera të FIMI-t. Ai kryqëzohet me ideologjinë autoritare, ndikimin e huaj, konservatorizmin fetar dhe ndjenjat antidemokratike. Përballimi i FIMI-t në Maqedoninë e Veriut – dhe në të gjithë rajonin – kërkon një kuptim të nuancuar se si gjinia është e përfshirë në luftën e informacionit. Pa këtë këndvështrim, përpjekjet për të luftuar dezinformimin do të dështojnë në adresimin e një prej dimensioneve të tij më të fshehta dhe më të dëmshme nga ana shoqërore.

2.1. Diskursi publik: Ndarja dhe polarizimi

Diskursi publik në Maqedoninë e Veriut është shumë i polarizuar në disa dimensione, një situatë e rrënjosur në kontekstin kompleks historik të vendit, duke përfshirë konfliktin ndëretnik (Marusic 2021) dhe përpjekjet e vazhdueshme për identitetin kombëtar (Benazzo Carlone dhe Napolitano 2019). Këto ndarje përforcohen më tej nga struktura politike, e cila shpesh është e organizuar përgjatë vijave etnike, dhe nga rreshtimet partiake dhe taktikat e lidhura të fushatës. Faktorët më të spikatur ndarës janë kombësia dhe përkatësia politike, të cilat shpesh janë bashkë-konstruktive dhe përforcuese të ndërsjella. Si rezultat, dialogu konstruktiv dhe ndërtimi i konsensusit janë të vështira. Ky polarizim i debatit politik ndikon jo vetëm në institucionet politike, por edhe në ndërveprimet e përditshme shoqërore, narrativat mediatike dhe qëndrimet publike ndaj procesit demokratik.

Një nga çështjet më përçarëse në vitet e fundit ka qenë ndryshimi i emrit të vendit, i cili e ka përçarë ndjeshëm popullsinë etnike maqedonase. Debati i cilësoi individët ose si ‘tradhtarë’ për mbështetjen e Marrëveshjes së Prespës (Marrëveshja përfundimtare 2018) ose si ‘patriotë’ për kundërshtimin e saj, duke krijuar një përçarje të thellë shoqërore. Edhe pasi çështja u zgjidh zyrtarisht, polarizimi vazhdoi përmes etiketimeve si ‘ Severdzan ‘ (një term përçmues që rrjedh nga ‘Maqedonia e Veriut’) të përdorura për të stigmatizuar ata që pranuan emrin e ri. Në të njëjtën kohë, popullsia shqiptare në Maqedoninë e Veriut është portretizuar shpesh në narrativat nacionaliste si indiferente ndaj çështjes së emrit, me pretendimin se ‘nuk është vendi i tyre’ dhe se interesi i tyre kryesor qëndron në integrimin në BE.

Kjo taktikë e paraqitjes së kompromiseve komplekse politike si tradhti ka vazhduar me debatin rreth propozimit francez për hapjen e negociatave të pranimit në BE. Propozimi (BE 2022), i cili përfshin një kërkesë për të ndryshuar Kushtetutën për të njohur bullgarët si pakicë, ka rigjallëruar tensionet nacionaliste. Ashtu si polemika për ndryshimin e emrit, aktorët politikë dhe mediat i kanë portretizuar mbështetësit e ndryshimit kushtetues si tradhtarë që janë të gatshëm të ‘shesin’ interesat kombëtare, ndërsa kundërshtarët festohen si mbrojtës të dinjitetit kombëtar. Paralelisht, është shfaqur një narrativë gjithnjë e më e zëshme anti-BE, e nxitur nga perceptimet se Bashkimi Evropian po vendos kërkesa të padrejta ose poshtëruese ndaj Maqedonisë së Veriut.

Një tjetër burim i vazhdueshëm polarizimi është debati rreth marrëdhënieve etnike në institucionet publike, veçanërisht funksionimi i mekanizmit ‘balancues’, i cili u prezantua për të siguruar përfaqësim të drejtë të komuniteteve etnike në administratën shtetërore. Ndryshimet dhe propozimet e fundit për të përshtatur këtë sistem kanë rindezur tensionet, duke ngritur pyetje në lidhje me të drejtat e pakicës shqiptare dhe nëse ato po zgjerohen në kurriz të shumicës etnike maqedonase.

Identiteti gjinor dhe të drejtat LGBTQ+ kanë qenë prej kohësh çështje polarizuese në Maqedoninë e Veriut, por tensionet u përshkallëzuan ndjeshëm me hartimin e Ligjit për Barazinë Gjinore (Komisioni Evropian për Demokraci përmes Ligjit 2021) dhe Ligjit për Regjistrimin Civil (Grupi i Deputetëve 2023). Edhe pse të dy ligjet mbetën në formë drafti (Radio Evropa e Lirë në Maqedoni 2023), Ministria përgjegjëse bëri thirrje për konsultime të gjera publike për të nxitur dialogun gjithëpërfshirës dhe për të mbledhur mendime para finalizimit të legjislacionit. Megjithatë, në vend që të inkurajonin debatin konstruktiv, procesi u bë një pikë e nxehtë për luftëra të intensifikuara kulturore. Institucionet fetare, veçanërisht Kisha Ortodokse, e zhvendosën mesazhin e tyre larg diskutimeve mbi barazinë gjinore dhe filluan të promovonin narrativa populiste anti-LGBTQI+ (Telma.mk 2023, Libertas.mk 2023). Këto komunikime jo vetëm që synonin përmbajtjen e ligjeve të propozuara, por edhe denigruan organizatat e shoqërisë civile (OSHC) që punonin për të drejtat gjinore dhe LGBTQ+, duke i akuzuar ato për minimin e ‘ vlerave tradicionale’ dhe strukturës shoqërore.

2.2. Diskursi politik : Përjashtimi dhe antagonizmi

Në Maqedoninë e Veriut, polarizimi politik jo vetëm që është thellësisht i rrënjosur përgjatë vijave etnike, por edhe i formësuar gjithnjë e më shumë nga ndarjet ideologjike, veçanërisht midis forcave liberale dhe konservatore. Brenda spektrit politik maqedonas etnik, Bashkimi Social Demokrat i Maqedonisë (shih SDSM dhe) shihet gjerësisht si një parti liberale dhe pro-evropiane që mbështet reformën, përfshirjen dhe integrimin në BE. Aktualisht në opozitë, SDSM promovon politika që përputhen me standardet demokratike të BE-së, duke përfshirë të drejtat e pakicave dhe barazinë gjinore. Në të kundërt, partia në pushtet VMRO-DPMNE e paraqet veten si një forcë konservatore që mbron interesat kombëtare dhe vlerat tradicionale (VMRO-DPMNE dhe, Kanal 5 2022). Ajo shpesh e pozicionon veten si një mbrojtëse e dinjitetit maqedonas, duke shprehur skepticizëm ndaj presioneve të jashtme të perceptuara nga Brukseli dhe duke mbrojtur ruajtjen e identitetit dhe sovranitetit kombëtar.

Kjo përçarje ideologjike intensifikohet kur vendoset në sfondin e integrimit në BE. Mbështetësit e anëtarësimit në BE portretizohen nga kundërshtarët e tyre si tepër të gatshëm për kompromis mbi çështjet kombëtare, të tilla si pranimi i të drejtave më të gjera për shqiptarët, mbrojtjet LGBTQ+ dhe ndryshimet kushtetuese për të kënaqur Brukselin (Vecer.mk 2025). Nga ana tjetër, forcat konservatore e paraqesin veten si mbrojtëse të nderit kombëtar që i rezistojnë asaj që e karakterizojnë si shantazh të BE-së dhe imponim të huaj.

Brenda peizazhit politik të shqiptarëve etnikë, ndarja merr një formë të ndryshme, por ushqehet në të njëjtin polarizim më të gjerë. Për shembull, partitë si koalicioni VLEN, një koalicion relativisht i ri i orientuar drejt reformave që përfaqëson pakicën shqiptare, thekson demokratizimin, antikorrupsionin dhe bashkëpunimin ndëretnik (VLEN pa datë). VLEN shihet si më i hapur për të punuar me partitë maqedonase dhe për t’u angazhuar në reformën institucionale, duke u rreshtuar me vlerat pro-evropiane. Në të kundërt, Bashkimi Demokratik për Integrim (BDI), partia shqiptare që dominon prej kohësh në opozitë, shpesh e paraqet rolin e saj politik si mbrojtësja kryesore e interesave të shqiptarëve kundër nacionalizmit maqedonas (shih press24.mk 2025). Kritikët akuzojnë BDI-në për përjetësimin e klientelizmit etnik dhe për përparësimin e përfaqësimit etnik mbi reformën sistemike.

Këto narrativa përjashtuese dhe të polarizuara mund të gjenerohen brenda vendit, por shfrytëzohen gjithashtu në mënyrë aktive nga aktorë pro-rusë dhe përfaqësues të dezinformimit. Në fakt, shumë nga mesazhet populiste – duke e paraqitur integrimin në BE si tradhti, duke i portretizuar të drejtat e pakicave si një kërcënim për identitetin kombëtar dhe duke sulmuar të drejtat gjinore dhe LGBTQ+ – janë në përputhje të plotë me pikat e diskutimit të Kremlinit dhe nuk kërkojnë përshtatje të rëndësishme.

2.3. Përfaqësuesit vendas

Përfaqësuesit vendas të ndikimit të huaj veprojnë rrjedhshëm në të gjithë sektorët, nga politika dhe shoqëria civile te biznesi. Ndërsa disa nga këta aktorë kanë lidhje të qarta me donatorë të huaj ose aleatë ideologjikë, të tjerët funksionojnë në mënyrë më të paqartë, duke vepruar si përforcues të narrativave anti-perëndimore ose antidemokratike pa ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë dhe të provuar me qeveritë e huaja.

Ekzistojnë disa OSHC të shquara që veprojnë si grupe përfaqësuese vendase duke kontribuar në diskursin e polarizuar në Maqedoninë e Veriut; të gjitha promovojnë retorikë anti-gjinore nën maskën e mbrojtjes së të drejtave të fëmijëve (Gagovski 2024) dhe vlerave tradicionaliste. Ndërsa paraqitet si apolitik dhe i shqetësuar për mirëqenien e të miturve, Koalicioni për mbrojtjen e fëmijëve ka qenë një kundërshtar i zëshëm i edukimit gjithëpërfshirës seksual dhe i ka rezistuar fuqishëm përpjekjeve legjislative për të avancuar barazinë gjinore dhe të drejtat LGBTQ+. Ka qenë veçanërisht me ndikim në formësimin e opinionit publik dhe në presionin ndaj institucioneve qeveritare për të zbutur ose vonuar politikat progresive – më së shumti projektligjin për Barazinë Gjinore. Koalicioni është ideologjikisht i lidhur me partinë Rodina (shih Rodina Makedonija n.d.), një entitet politik që është identifikuar publikisht si një parti pro-ruse dhe është i njohur për përhapjen e narrativave të lidhura me Kremlinin (Petrovski, Ismaili dhe Kovaçevska 2024).

Levica (shih Levica nd) është një parti euroskeptike e ekstremit të majtë, e njohur për lidhjen e saj me Rusinë dhe Kinën dhe promovimin e një bote shumëpolare. Ajo kritikon rregullisht politikat e BE-së dhe NATO-s, e paraqet ndikimin perëndimor si imperialist dhe kundërshton reformat kyçe të lidhura me të drejtat e pakicave dhe integrimin në BE. Partia është angazhuar gjithashtu në takime me zyrtarë rusë, duke përforcuar kredencialet e saj anti-perëndimore.

Shoqata Patriotike është një grup nacionalist në Maqedoninë e Veriut që pretendon se promovon patriotizmin, por përhap rregullisht urrejtje etnike (Meta.mk 2024), veçanërisht ndaj shqiptarëve, dhe përdor retorikë anti-LGBTQ+ dhe mizogjine. Përmes mediave sociale dhe podkasteve, Shoqata Patriotike glorifikon një përkufizim të ngushtë të identitetit maqedonas, ndërsa i etiketon të tjerët si tradhtarë, shpesh duke mbështetur dhunën dhe përjashtimin.

2.4. Ndjeshmëria e audiencës

Shumë raporte mbi opinionin publik në Maqedoninë e Veriut tregojnë një ndjeshmëri të lartë ndaj dezinformimit euroskeptik, veçanërisht në mesin e audiencave me njohuri të ulët mediatike. I kombinuar me mesazhet mediatike dhe politike që shfrytëzojnë paragjykimet ekzistuese, kjo e bën Maqedoninë e Veriut veçanërisht të ndjeshme ndaj polarizimit dhe ndikimit të huaj.

Sondazhet e fundit tregojnë një euroskepticizëm në rritje midis partive kryesore politike në Maqedoninë e Veriut. Veçanërisht, 61 përqind e votuesve të VMRO-DPMNE dhe 62 përqind e mbështetësve të Levicës besojnë se anëtarësimi në BE nuk është i dobishëm për vendin (360stepeni.mk 2023a), duke reflektuar një trend më të gjerë zhgënjimi me BE-në që gjendet edhe tek e djathta konservatore dhe e majta radikale e vendit.

Sipas të dhënave të fundit, 82 përqind e maqedonasve etnikë, krahasuar me 11.3 përqind të shqiptarëve etnikë, kundërshtojnë ndryshimet kushtetuese të nevojshme për të filluar bisedimet e pranimit në BE – konkretisht, përfshirjen e bullgarëve në Kushtetutë (Lider.mk 2025). Kjo pabarazi përdoret shpesh për të përforcuar narrativën përçarëse se shqiptarët janë indiferentë ndaj interesave dhe identitetit kombëtar maqedonas.

Një mosbesim i përgjithshëm ndaj institucioneve shtetërore dhe medias ka krijuar terren pjellor për lulëzimin e dezinformimit. Qytetarët besojnë gjithnjë e më shumë se të gjithë aktorët politikë, pavarësisht nga partia apo ideologjia, përhapin dezinformimin në një farë mase. Në një hulumtim nga Fondacioni Metamorfozis (Mitrevski 2024), kur u pyetën se cilët aktorë janë përgjegjës, rreth 48 përqind e të anketuarve përmendën shërbimet diplomatike të Rusisë, BE-së dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Kjo sugjeron që narrativat që portretizojnë aktorët perëndimorë si jo më të mirë se Rusia kanë arritur të zbehin vijat ndarëse midis ndikimeve demokratike dhe autoritare. Në të njëjtën kohë, qytetarët tregojnë një nivel të lartë ndjeshmërie ndaj teorive të konspiracionit: 62 përqind besojnë se ‘globalistët ose elitistët kontrollojnë ngjarjet në botë’, 66 përqind mendojnë se Covid-19 u krijua qëllimisht dhe 28 përqind besojnë se nuk ka nevojë për vaksina ‘meqenëse sëmundjet e parandalueshme nga vaksina mund të kapërcehen vetëm me imunitet’. Këto bindje janë në një pjesë të madhe një rezultat i drejtpërdrejtë i shkrim-leximit të ulët mediatik, dezinformimit të përhapur dhe një mungese të përgjithshme besimi në institucione, duke e lënë publikun të prekshëm ndaj manipulimit dhe narrativave polarizuese.

Ekosistemi mediatik i Maqedonisë së Veriut është nga jashtë pluralist, por i mungon ekuilibri dhe pavarësia. Megjithëse ekziston një përzierje e transmetuesve të shërbimit publik, mediave private dhe portaleve online, kjo në përgjithësi nuk arrin të përkthehet në zgjedhje dhe konkurrencë të vërtetë të pikëpamjeve për shkak të pronësisë së përqendruar, ndikimit politik dhe cenueshmërisë financiare të mediave.

Monitori i Pronësisë së Medias (BIRN 2023) raporton se një grup i vogël kompanish kontrollojnë një pjesë të konsiderueshme si të tregut ashtu edhe të audiencës, shpesh përmes strukturave të paqarta të pronësisë dhe zotërimeve ndërmediatike. Mungesa e transparencës rreth pronësisë gërryen më tej pavarësinë e medias, duke u lejuar elitave politike dhe të korporatave të formësojnë politikat editoriale prapa skenave. Në mënyrë specifike, mediat private shpesh varen nga fondet publike të reklamave, të cilat ndahen në mënyrë disproporcionale për mediat me mbulim të favorshëm të partive në pushtet. Ky leva financiare kompromenton pavarësinë editoriale dhe nxit vetëcensurën. Instituti Ndërkombëtar i Shtypit paralajmëron se kjo praktikë krijon një klimë ku gazetaria investigative dekurajohet dhe historitë politikisht të ndjeshme shpesh shmangen (Shoqata e Gazetarëve të Maqedonisë 2023).

Radio Televizioni Maqedonas (RTM), transmetuesi publik i vendit, është zyrtarisht i ngarkuar me ofrimin e përmbajtjes së paanshme sipas Ligjit për Shërbimet Mediatike Audio dhe Audiovizuale të vitit 2017 (i ndryshuar në vitin 2024). Megjithatë, në praktikë, mbështetja e RTM-së në financimin shtetëror e lë atë të cenueshëm ndaj ndërhyrjeve politike, veçanërisht në periudhat parazgjedhore. Analiza nga Instituti Goethe (Tahiri 2021) konfirmon se RTM-ja përballet me vështirësi si me autonominë financiare ashtu edhe me presionin politik, duke kufizuar rolin e saj si një transmetues i shërbimit publik të paanshëm.

Edhe pse depërtimi i internetit në Maqedoninë e Veriut është relativisht i lartë (Kemp 2024), duke arritur mbi 92 përqind të popullsisë, kjo nuk ka siguruar qasje të barabartë në informacion të besueshëm. Në qasjen dhe përzgjedhjen e përmbajtjes, komunitetet rurale dhe pakicat etnike shpesh përballen me zbrazëtira gjuhësore, mungesë të mediave lokale dhe nivele më të ulëta të shkrim-leximit digjital. Këto pabarazi strukturore kontribuojnë në një peizazh të pabarabartë informacioni që i lë grupe të caktuara më të prekshme ndaj FIMI-t dhe paragjykimeve mediatike në një kuptim më të gjerë.

Financimi shtetëror luan një rol gjithnjë e më të spikatur në sektorin mediatik të Maqedonisë së Veriut, duke ngritur shqetësime në lidhje me pavarësinë e medias dhe klientelizmin e mundshëm. Mekanizmat e financimit janë shpesh të errët dhe të kufizuar, duke i lënë mediat e pavarura të varura nga donatorët. Ndërsa subvencionet direkte (kryesisht për shtypin) janë modeste dhe në rënie, financimi indirekt shtetëror përmes reklamave politike të paguara dhe fushatave të ‘interesit publik’ të sponsorizuara nga shteti tani formojnë një rrjedhë të konsiderueshme të ardhurash. Vetëm në vitin 2024, reklamat politike gjatë zgjedhjeve tejkaluan 10 milionë euro, me portalet online që morën mbi 800,000 euro për zgjedhjet parlamentare (Jordanovska 2024). Totali i kombinuar për reklamat politike në portalet online për zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare të atij viti vlerësohet në 2 milionë euro. Ky sistem përfiton në mënyrë disproporcionale partitë e mëdha dhe mediat e orientuara politikisht dhe i mungon mbikëqyrja e duhur (shih: Fondacioni Metamorfozis 2025a).

Modeli i disa narrativave dominuese të medias, i kombinuar me zbatimin e dobët rregullator dhe burimet e kufizuara gazetareske, ka çuar në mbizotërimin e asaj që quhet ‘gazetari kopjo-ngjit’. Në këtë model, përmbajtja ribotohet shpesh nga media të tjera pa verifikim ose kontekst të duhur, duke dobësuar më tej besimin e publikut në besueshmërinë e medias krahasuar me vitet pas pavarësisë.

Derisa polarizimi i medias intensifikohet dhe presionet financiare dhe politike shtohen, hapësira për gazetari të pavarur, investigative dhe me cilësi të lartë – një gur themeli i qëndrueshmërisë demokratike – vazhdon të tkurret. Kjo krijon një mjedis për lulëzimin e dezinformimit, i cili përkeqësohet më tej nga rregullimi i dobët, mungesa e transparencës dhe mekanizmat e dobët të llogaridhënies. Dezinformimi online dhe shkeljet etike janë të përhapura. Organet vetërregulluese të medias, si Këshilli i Etikës së Medias, janë të mbingarkuara në përputhje me rrethanat dhe kanë vështirësi të adresojnë vëllimin e ankesave, veçanërisht online. Megjithëse përpjekjet për shkrim-leximin mediatik janë rritur, veçanërisht përmes një kurrikule të prezantuar në vitin 2021 dhe iniciativave të shoqërisë civile, këto ishin kryesisht të financuara nga donatorët dhe mund të mos vazhdojnë pa mbështetje të rinovuar. Për shembull, Shembuj të këtyre iniciativave përfshijnë iniciativën e Fondacionit Metamorfozis për një qasje të të gjithë shoqërisë në luftimin e dezinformimit dhe projektin YouThink të financuar nga Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar e USAID-it.

3.1. Ndikimi i mediave të lidhura me jashtë vendit

Ndërsa sistemi mediatik i Maqedonisë së Veriut nuk karakterizohet nga pronësi e gjerë e huaj, ndikimi i narrativave të lidhura me të huajt – veçanërisht nga Rusia dhe Kina – është i përhapur dhe në rritje (Balkan Insight 2024; Balkan Insight nd). Këto ndikime ushtrohen përmes ndarjes së përmbajtjes, sindikimit, ribotimit të përmbajtjes së mediave shtetërore të huaja dhe përdorimit të ndërmjetësve vendas.

Mediat shtetërore kineze, të tilla si Agjencia e Lajmeve Xinhua dhe Rrjeti Global i Televizionit të Kinës (CGTN), mbajnë korrespondentë në Shkup dhe bashkëpunojnë me mediat lokale për të publikuar përmbajtje që thekson lidershipin global dhe bujarinë ekonomike të Kinës. Këto narrativa shpesh e portretizojnë Kinën si një partner zhvillimi, duke minimizuar diskursin mbi çështje të tilla si varësia nga borxhi, mungesa e transparencës në projektet kineze të infrastrukturës ose shqetësimet e mundshme të qeverisjes të lidhura me investimet kineze (Blazhevski 2023).

Ndikimi rus është më i hapur dhe i ngarkuar politikisht. Përmbajtja nga Sputnik, RT dhe burime të tjera të mbështetura nga Kremlini ribotohet shpesh nga faqet e internetit maqedonase me pak ose aspak filtrim editorial. Këto narrativa nxisin skepticizëm ndaj BE-së dhe NATO-s, vënë në pikëpyetje legjitimitetin e institucioneve demokratike dhe shpesh theksojnë pakënaqësitë historike dhe përafrimin kulturor me Rusinë (Simonovska 2024).

Mesazhi strategjik përqendrohet në portretizimin e Perëndimit si dekadent ose hegjemonik, dhe në delegjitimimin e reformave të lidhura me integrimin euroatlantik.

Përhapja e narrativave të tilla lehtësohet nga mediat maqedonase që hyjnë me dëshirë në marrëveshje sindikimi ose ripërdorimi të përmbajtjes, si dhe nga aktorë ideologjikisht simpatikë brenda vendit. Në disa raste, këto marrëdhënie mbështeten nga stimuj financiarë ose materialë. Një taktikë e dukshme për rritjen e besueshmërisë dhe shtrirjes është përdorimi i gjuhës lokale, markës dhe personaliteteve të medias për t’i dhënë përmbajtjes me origjinë të huaj një pamje vendase. Instituti i BE-së për Studime të Sigurisë vëren se përdorimi i zërave lokalë dhe platformave që përballen me vend është një shenjë dalluese e operacioneve bashkëkohore të ndikimit. Aktorët e huaj investojnë në legjitimitetin lokal, duke përdorur formate të njohura dhe mesazhe rezonante kulturore për të maskuar origjinën e jashtme të narrativave (Zoriq 2025). Kjo taktikë e ndërlikon ndjeshëm aftësinë e konsumatorëve të medias për të dalluar informacionin e besueshëm nga përmbajtja manipuluese.

Periudhat zgjedhore janë veçanërisht të ndjeshme ndaj manipulimit të informacionit të huaj. Raportet hetimore dhe studimet akademike kanë dokumentuar përpjekje të koordinuara për të ndikuar në sjelljen e votuesve dhe ndjenjën publike gjatë fushatave zgjedhore, shpesh përmes mediave sociale dhe faqeve të internetit që duket se drejtohen në nivel lokal, por që shtyjnë përpara përmbajtje të përputhur me interesat strategjike të huaja (Palloshi Disha et al. 2025).

Këto fushata ndikimi nuk kufizohen vetëm në portalet e lajmeve. Ato shtrihen në sferat kulturore, arsimore dhe ekonomike, duke përfshirë Institutet Konfuci, ngjarjet kulturore dhe bursat që shërbejnë për të normalizuar narrativat e huaja të sponsorizuara nga shteti. Qëllimi strategjik afatgjatë është të krijojë një perceptim të favorshëm për shtetet sponsorizuese, duke minuar normat dhe institucionet demokratike të Maqedonisë së Veriut.

3.2. Standardet gazetareske

Ekosistemi i informacionit i Maqedonisë së Veriut vuan jo vetëm nga ndikimi i huaj dhe dobësitë strukturore, por edhe nga dobësitë endemike në cilësinë gazetareske. Këto përfshijnë presionet ekonomike mbi punonjësit e medias, ndërhyrjet politike dhe mbrojtjet e kufizuara institucionale për standardet profesionale. Sipas Barometrit të Informacionit të Gjallë (VIBE) (IREX 2022), mjedisi mediatik i Maqedonisë së Veriut klasifikohet si ‘Jo i Gjallë’, duke reflektuar mungesën e pavarësisë editoriale, saktësisë së raportimit dhe llogaridhënies publike të sektorit. Në kushte të tilla , dezinformimi dhe propaganda lulëzojnë, duke i lënë qytetarët pa qasje në burime të besueshme, gjithëpërfshirëse ose të larmishme të informacioneve.

Një nga shkaqet rrënjësore të rënies së cilësisë së gazetarisë është pasiguria ekonomike. Gazetarët në Maqedoninë e Veriut shpesh fitojnë më pak se paga mesatare kombëtare, me paga fillestare që variojnë nga 250 deri në 450 euro në muaj. Shumë prej tyre punojnë me kontrata të rastësishme, u mungon mbrojtja sociale dhe për këtë arsye përballen me pasiguri për jetesë, veçanërisht ata që punojnë në media më të vogla ose të pavarura. Kjo i bën ata shumë të prekshëm ndaj presioneve, duke përfshirë ryshfetin, shtrëngimin editorial ose autocensurën.

Ekzistojnë përpjekje për të përmirësuar kapacitetin gazetaresk. Organizata të tilla si Fondacioni Metamorfozis kanë lançuar portale për verifikimin e fakteve dhe programe të shkrim-leximit digjital për të luftuar dezinformimin. Paralelisht, organizata ndërkombëtare si Qendra Ndërkombëtare për Gazetarët kanë mbështetur gazetarët vendas me trajnime në gazetarinë e të dhënave, teknikat e verifikimit dhe strategjitë e para-dezinformimit (Dibbert dhe Orr 2024).

Pavarësisht këtyre ndërhyrjeve, kushtet e punës së gazetarëve mbeten të pasigurta. Shumë prej tyre veprojnë në një klimë frike. Ngacmimi, kërcënimet dhe frikësimi janë rutinë, veçanërisht për ata që mbulojnë tema të ndjeshme politikisht ose përçarëse shoqërore. Gazetaret femra përballen me rreziqe shtesë: abuzim të synuar në internet, shpifje seksiste dhe doksim. Disa raste kanë përfshirë kërcënime fizike ose mbikëqyrje; përgjigja nga autoritetet publike është shpesh e pamjaftueshme ose shpërfillëse.

Ky mjedis profesional në përkeqësim e dobëson rolin e medias si një shtyllë dhe mbikëqyrës demokratik. Pa mbrojtje gjithëpërfshirëse të punës, zbatim të fuqishëm të etikës dhe mbështetje të qëndrueshme për raportimin investigativ, standardet gazetareske të Maqedonisë së Veriut do të mbeten të cenueshme si ndaj prishjes së brendshme ashtu edhe ndaj shfrytëzimit të jashtëm.

3.3. Rënia e besimit në lajmet kryesore

Besimi në media është në rënie të vazhdueshme. Sondazhi i lartpërmendur nga Fondacioni Metamorfozis (shih Figurën 3.1) tregon se më shumë se 64 përqind e popullsisë informohet çdo ditë duke folur me kontaktet e tyre personale. Ky është i vetmi burim informacioni që tregon një rritje të ‘besimit të plotë’ gjatë kësaj periudhe (me një rënie të lehtë të qëndrimeve të kombinuara të besimit të plotë ose ‘disi’). Besimi publik në median tradicionale (stacionet televizive, radio dhe media e shtypur) është më i lartë se ai i vendosur në median digjitale. Konkretisht, 39 përqind e qytetarëve u besojnë plotësisht ose disi stacioneve televizive vendase, 30 përqind u besojnë stacioneve televizive nga vendet fqinje, 21 përqind u besojnë stacioneve televizive ndërkombëtare, 38 përqind u besojnë stacioneve radiofonike, ndërsa 27 përqind u besojnë medias së shtypur.

Derisa TV kanalet kombëtare dhe gazetat e shtypura mbeten aktive, ndikimi i tyre po zvogëlohet, veçanërisht tek audiencat më të reja të cilat gjithnjë e më shumë i drejtohen platformave të mediave sociale si Facebook, YouTube dhe TikTok për konsum lajmesh. Ky ndryshim është më i theksuar gjatë cikleve zgjedhore dhe periudhave të trazirave politike, kur platformat sociale bëhen burimet kryesore të informacionit. Duke mos pasur mbikëqyrje editoriale, këto mjedise digjitale mundësojnë përhapjen e pakontrolluar të teorive të konspiracionit, “clickbait” dhe dezinformimit të motivuar politikisht.

Të përballura me rënien e shtrirjes së tyre, shumë media tradicionale kanë adoptuar një model të "lajmit të fundit" për të konkurruar me shpejtësinë e përmbajtjes digjitale. Duke vepruar kështu, ato shpesh sakrifikojnë thellësinë dhe kontekstin, duke favorizuar sensacionalizmin mbi saktësinë dhe duke u angazhuar në raportime "kopjo-ngjit" siç përshkruhet më sipër.

Një segment në rritje i popullsisë po i drejtohet burimeve jo-tradicionale për informacion: blogjeve, portaleve të pavarura, personave me ndikim dhe kanaleve në YouTube të bazuara në opinione. Këto platforma shpesh ofrojnë perspektiva alternative, por rrallë i nënshtrohen standardeve profesionale gazetareske. Pa llogaridhënie editoriale ose verifikim faktesh, këto burime mund të amplifikojnë narrativa përçarëse ose të rreme.

Erozioni i besimit në media është shfrytëzuar qëllimisht nga aktorë të lidhur politikisht, të cilët nxisin retorikën anti-mediatike dhe diskreditojnë gazetarinë e vendosur si të korruptuar, të anshme ose elitiste. Narrativa të tilla shpesh amplifikohen nga rrjetet e lidhura me jashtë që i paraqesin institucionet mediatike perëndimore si bashkëpunëtore në axhendat e politikës së jashtme dhe/ose manipuluese. Vlerësimi i VIBE 2024 thekson se si kjo dinamikë ka rritur ndjeshëm skepticizmin publik dhe shkëputjen nga institucionet tradicionale të medias (IREX 2024).

Korniza rregullatore për komunikimin politik online mbetet e pazhvilluar. Maqedonisë së Veriut i mungojnë rregulla të qarta për reklamimin politik digjital, transparencën e fushatave ose llogaridhënien e platformave. Si rezultat, përmbajtja politike mund të qarkullojë gjerësisht pa zbuluar financimin, sponsorizimin ose origjinën, duke e bërë të vështirë për qytetarët të vlerësojnë vërtetësinë dhe motivimin e mesazheve që hasin.

OSHC-të kanë bërë thirrje për reforma urgjente që do të përmirësojnë transparencën, duke avokuar për përpjekje më të mëdha për shkrim-leximin mediatik dhe partneritete më të forta midis rregullatorëve, platformave teknologjike dhe organizatave mbikëqyrëse. Një shqetësim kryesor është sigurimi që media të përmbushë rolin e saj demokratik si burim informacioni të saktë dhe llogaridhënieje publike. Megjithatë, këto masa ende nuk janë zbatuar në shkallë të gjerë, duke lënë një boshllëk kritik në qëndrueshmërinë demokratike të Maqedonisë së Veriut.

Rindërtimi i besimit në media do të kërkojë një qasje shumëplanëshe: rritjen e njohurive mediatike në shkolla, zbatimin e standardeve etike në të gjitha platformat mediatike, investimin në gazetari investigative dhe sigurimin e neutralitetit politik në shpërndarjen e fondeve publike. Deri atëherë, mbështetja e publikut në burime informacioni të fragmentuara dhe shpesh të pabesueshme do të vazhdojë të minojë themelet e një shoqërie të informuar dhe demokratike.

4.1. Mjedise informacioni të fragmentuara

Mjedisi digjital i informacionit në vend është formuar si nga ndarjet shoqërore afatgjata ashtu edhe nga ndikimi shkatërrues i mediave digjitale. Studime dhe raporte të shumta monitorimi konfirmojnë se sfera online e vendit është thellësisht e segmentuar përgjatë vijave etnike, politike dhe ideologjike, me këto ndarje të pasqyruara dhe të amplifikuara në hapësirat digjitale dhe të mediave sociale (Micevski dhe Trpevska 2023; Palloshi Disha, Halili dhe Rustemi 2023). Ky fragmentim nuk është një produkt i pashmangshëm i përbërjes shumëetnike të vendit, por është gjithashtu rezultat i përhapjes së mediave digjitale dhe zgjerimit të platformave online, të cilat kanë tejkaluar përgjigjet politike dhe përpjekjet vetërregulluese.

Hulumtimet empirike (Feta 2023 Armakolas dhe Krstinovska; Ilazi et al. 2022) kanë dokumentuar formimin e dhomave të jehonës në Facebook, Telegram dhe platforma të tjera, ku përdoruesit grumbullohen rreth identiteteve të përbashkëta politike ose etnike dhe ekspozohen kryesisht ndaj përmbajtjes që përforcon bindjet e tyre paraprake. Gjatë cikleve zgjedhore, këto dhoma jehone bëhen veçanërisht të spikatura pasi aktorët politikë dhe ndikuesit keqdashës shfrytëzojnë paragjykimin konfirmues për t’u mobilizuar nëpërmjet narrativave përçarëse ose ekstremiste (Gudachi 2024). Zgjedhjet e vitit 2024, për shembull, panë një rritje të diskurseve negative online (Trojaçanec dhe Rizaov 2024). Kjo do të thotë, fushatat e shpifjes dhe dezinformimi i synuar – me platformat digjitale që shërbejnë si vektorë kryesorë – minuan besimin në institucione dhe thelluan përçarjet ndëretnike. Hulumtimet nga Instituti për Studime të Komunikimit nënvizojnë se si pakënaqësitë historike, identiteti etnik dhe teoritë e konspiracionit janë përdorur për të nxitur politika përjashtuese dhe për të delegjitimuar kundërshtarët (Trajkoska et al.2024).

Analizat e fundit (Ross Arguedas dhe bahkëpunëtorët 2022) nxjerrin në pah se algoritmet e mediave sociale, të dizajnuara për të maksimizuar angazhimin e përdoruesve, përzgjedhin në mënyrë sistematike përmbajtje që përputhet me preferencat ekzistuese të përdoruesve, duke ngushtuar kështu ekspozimin ndaj pikëpamjeve të ndryshme dhe duke përforcuar paragjykimin konfirmues. Ky proces jo vetëm që homogjenizon diskursin online brenda grupeve, por gjithashtu përshpejton përhapjen e dezinformatave, duke i bërë përdoruesit më të ndjeshëm ndaj manipulimit dhe më pak të prirur të hasin informacion korrigjues ose perspektiva alternative. Rezultati është një polarizim digjital i rrënjosur që mbyt debatin kritik dhe pengon shqyrtimin demokratik.

4.2. Shfrytëzimi i teknologjive digjitale dhe të mediave sociale

Teknologjitë digjitale më të përdorura dhe më të synuara përfshijnë faktorë të shumtë cenueshmërie. Facebook, Telegram, YouTube dhe platformat alternative si Parler prodhojnë amplifikim algoritmik, kanë pengesa të ulëta për krijimin e llogarive dhe moderohen vetëm dobët. Gjatë ciklit zgjedhor të vitit 2024, aktorët politikë dhe ndikuesit keqdashës i shfrytëzuan këta faktorë me taktika duke përfshirë përdorimin e koordinuar të llogarive të rreme dhe anonime, amplifikimin e pretendimeve të paverifikuara dhe vendosjen strategjike të përmbajtjes së ngarkuar emocionalisht për të maksimizuar angazhimin dhe viralitetin.

Dëshmitë nga raportet e Rrjetit Ballkanik të Gazetarisë Investigative (BIRN) dhe Instituti për Dialog Strategjik Gjermani tregojnë se fushatat e synuara të dezinformimit shfrytëzuan në mënyrë sistematike mundësitë e mediave sociale për mikrotargetim dhe formimin e dhomës së jehonës (Nikoliq 2020). Grupet në Facebook dhe Telegram u përdorën për të mobilizuar mbështetësit dhe për të përhapur narrativa anti-perëndimore, pro-Kremlin dhe anti-minoritete, me më shumë se 60 përqind të mesazheve të monitoruara që shprehnin ndjenja anti-perëndimore dhe 24 përqind qëndrime pro-Kremlin. Partitë dhe aktorët politikë i paraqitën në mënyrë rutinore kundërshtarët si kërcënime ekzistenciale për identitetin kombëtar ose etnik, duke përdorur ankesa historike dhe retorikë përjashtuese për të nxitur polarizimin. Përdorimi i pyetjeve retorike, llogarive të rreme dhe përmbajtjes njëgjuhëshe çon më tej në flluska filtri të rrënjosura dhe në angazhim të kufizuar ndërkomunitar.

Ndërkohë që ka pasur shqetësime në rritje në lidhje me potencialin e përmbajtjes së gjeneruar nga inteligjenca artificiale dhe deepfakes, hulumtimi më i fundit zbulon se, që nga viti 2024, ndikimi në Maqedoninë e Veriut mbeti i kufizuar. Shumica e përmbajtjes së manipuluar nga inteligjenca artificiale në qarkullim është përqendruar te figurat publike të huaja dhe ende nuk është përdorur si armë në shkallë të gjerë në kontekstin vendas, kryesisht për shkak të barrierave gjuhësore dhe teknike. Përdorimet e vetme të teknologjisë deepfake janë gjetur në reklama mashtruese, duke u imituar si prezantues të njohur televizivë dhe mjekë publikë.

4.3. Zbrazëtira në politikat e moderimit

Përpjekjet për të zbutur këto dobësi të platformave digjitale janë udhëhequr kryesisht nga shoqëria civile. Iniciativa të tilla si shërbimi i verifikimit të fakteve i Fondacionit Metamorfozis, fushatat e ndërgjegjësimit publik dhe ngjarjet e angazhimit të të rinjve (‘Cyber Shakes’) kanë synuar të ndërtojnë qëndrueshmëri dhe të promovojnë njohuritë mediatike. Strategjitë dhe kodet kombëtare të sjelljes janë diskutuar, por zbatimi mbetet i pjesshëm dhe i fragmentuar, pa një kuadër rregullator gjithëpërfshirës ose përgjigje të koordinuar institucionale deri më tani. Si rezultat, ndërsa është bërë njëfarë progresi në angazhimin dhe ndërgjegjësimin publik, efektiviteti i përgjithshëm i këtyre kundërmasave mbetet i kufizuar.

Më keq akoma, zbutja e politikave të moderimit të përmbajtjes Meta/Facebook do të ketë një ndikim të jashtëzakonshëm (Trojaçanec 2025) – dhe jo vetëm në praktikat tashmë jokonsistente të moderimit të Facebook-ut (si platforma më e përdorur e mediave sociale). Raporti i BIRN (Gudaçi 2024) thekson se si diskurset negative online, sulmet personale dhe taktikat e frikësimit ishin të përhapura gjatë zgjedhjeve të vitit 2024, me politikanët që i paraqesin kundërshtarët si kërcënime ekzistenciale për identitetin kombëtar ose etnik, duke konsoliduar kështu bazën e tyre dhe duke delegjitimuar rivalët. Partitë gjithashtu manipulojnë tiparet e platformës duke mikrotargetuar audiencat, duke ruajtur siloset e komunikimit njëgjuhësh dhe duke përdorur pyetje retorike për të mbjellë në mënyrë të fshehtë dyshime pa prova të drejtpërdrejta.

Amendamentet në Ligjin për Median të vitit 2013 synojnë t’i vendosin mediat online nën mbikëqyrje rregullatore, me një regjistër të ri për mediat online dhe kërkesa të shtuara për transparencë. OSHC-të që punojnë në verifikimin e fakteve janë partnerizuar me organizata të tjera në BE dhe më gjerë për të raportuar gjuhën e urrejtjes dhe dezinformimin, dhe kështu kanë ruajtur komunikim më të mirë me platformat, veçanërisht Facebook-un. Ndërsa këto masa kanë treguar njëfarë ndikimi pozitiv, efektiviteti i përgjithshëm mbetet i pjesshëm, i penguar nga zbatimi i fragmentuar, shtrirja e kufizuar dhe përshtatshmëria e vazhdueshme e aktorëve keqdashës.

5.1. Autoritete rregullatore joefektive

Qeveria aktuale e Maqedonisë së Veriut, e udhëhequr nga partia konservatore VMRO-DPMNE nën kryeministrin Hristijan Mickoski, nuk e ka trajtuar publikisht çështjen e FIMI-t. Ndërsa Fondacioni Metamorfozis dhe OSHC të tjera kanë ngritur alarmin në lidhje me mënyrën se si qeveria po i trajton sfidat që lidhen me FIMI-n (Trojaçanec dhe Rizaov 2024), institucionet shtetërore kanë mbetur kryesisht joaktive në këtë fushë.

Në vitin 2019, qeveria e mëparshme propozoi një plan konkret për të adresuar dezinformimin, por që atëherë ka pasur pak përparim. Asambleja Kombëtare nuk e ka trajtuar çështjen FIMI në asnjë nga komisionet e saj (Trojaçanec dhe Rizaov 2024), pavarësisht se të paktën pesë komisione kanë mandatin për ta bërë këtë. Vetëm Komisioni për Mbrojtje dhe Siguri ka treguar interes për t’u angazhuar me këtë çështje.

Për më tepër, janë ngritur shqetësime në lidhje me qasjen e qeverisë ndaj qasjes në d0he kufizimet në qasjen në të dhëna nga Regjistri Qendror kanë ngjallur frikën e një rënieje të transparencës dhe llogaridhënies. Gazetarët kanë raportuar vonesa dhe refuzime në marrjen e informacionit publik, të cilat mund të pengojnë përpjekjet për të luftuar në mënyrë efektive FIMI-n.

Si përmbledhje, as qeveria aktuale dhe as Sobranie (Parlamenti i Maqedonisë së Veriut) nuk kanë treguar iniciativë të konsiderueshme në adresimin e FIMI. Organizatat e shoqërisë civile e kanë kritikuar vazhdimisht këtë mungesë vullneti politik dhe veprimesh konkrete, duke theksuar se si propozimet e pamjaftueshme legjislative dhe mekanizmat e dobët të mbikëqyrjes pengojnë përgjigjet efektive.

Beteja e Maqedonisë së Veriut kundër dezinformimit dhe FIMI-t nuk mund të fitohet nga asnjë aktor i vetëm. Si një vend që dikur konsiderohej një shtyllë stabiliteti në Ballkanin Perëndimor, niveli i qëndrueshmërisë ose dobësive të tij ka implikime përtej kufijve të tij. Kompleksiteti i sfidës kërkon një qasje të të gjithë shoqërisë dhe një angazhim të konsiderueshëm rajonal; një përpjekje të qëndrueshme dhe të koordinuar që përfshin institucionet qeveritare, median, shoqërinë civile, aktorët e sektorit privat (duke përfshirë platformat teknologjike dhe reklamuesit), akademinë dhe qytetarët. Vetëm përmes përgjegjësisë së përbashkët dhe veprimit kolektiv mund të ndërtohet një ekosistem informacioni elastik dhe i besueshëm.

Rreziqet janë të larta: dezinformimi dhe FIMI dëmtojnë proceset demokratike, gërryejnë besimin publik, përforcojnë përçarjet sociale dhe dobësojnë aspiratat e integrimit euroatlantik të Maqedonisë së Veriut. Pa veprime vendimtare, industria e manipulimit të informacionit do të vazhdojë të përshtatet me shpejtësi, duke tejkaluar rregulloret dhe duke shfrytëzuar dobësitë sistemike. Mjedisi që rezulton nga mosbesimi dhe polarizimi kërcënon të destabilizojë shoqërinë dhe të kompromentojë integritetin e institucioneve kryesore.

Çështja kryesore është se kjo nuk është thjesht një çështje kombëtare. Duke pasur parasysh natyrën transnacionale të mediave digjitale, dezinformimi rrjedh përtej kufijve dhe shfrytëzon rrjetet ndërkombëtare. Përshtatja e kuadrit ligjor dhe politik të Maqedonisë së Veriut me standardet ndërkombëtare, siç është Akti i shërbimeve digjitale të BE-së (DSA) 2022 dhe Akti Evropian i lirisë së medias 2024, është thelbësore për të siguruar përgjigje koherente, ndërvepruese dhe efektive. Një përputhje e tillë do të forcojë mbrojtjet e brendshme, duke kontribuar njëkohësisht në qëndrueshmërinë dhe bashkëpunimin më të gjerë rajonal.

Adresimi i dezinformimit dhe FIMI-t ofron gjithashtu një mundësi për të forcuar qeverisjen demokratike në Maqedoninë e Veriut në një kuptim më të gjerë. Duke promovuar transparencën, llogaridhënien dhe njohuritë mediatike, vendi mund të rindërtojë besimin e qytetarëve në institucionet publike dhe të fuqizojë komunitetet që të angazhohen në mënyrë kritike me informacionin. Investimi në gazetari të pavarur, verifikimin e fakteve dhe kapacitetin e shoqërisë civile janë themelorë për këtë përpjekje.

Në fund të fundit, ndërtimi i qëndrueshmërisë ndaj dezinformimit kërkon që ekosistemi i informacionit të shihet si një e mirë publike e përbashkët. Kjo kërkon angazhim afatgjatë ndaj reformës ligjore, ndërtimit të kapaciteteve institucionale dhe nxitjes së një kulture të përgjegjësisë digjitale dhe angazhimit kritik në të gjithë shoqërinë.

Rekomandime

1. Zhvillimi dhe zbatimi i një strategjie kombëtare kundër dezinformimit

Të krijohet një mekanizëm gjithëpërfshirës koordinimi kombëtar që bashkon organet qeveritare, shoqatat e medias, organizatat e shoqërisë civile, ekspertët akademikë, kompanitë e teknologjisë dhe përfaqësuesit e qytetarëve. Ky forum duhet të nxisë dialogun e vazhdueshëm, planifikimin e përbashkët dhe llogaridhënien e përbashkët për të siguruar përgjigje adaptive ndaj taktikave në zhvillim të dezinformimit. Strategjia duhet të jetë në përputhje me kornizat ligjore ndërkombëtare, siç janë standardet e Këshillit të Evropës dhe normat e tjera të të drejtave të njeriut dhe qeverisjes digjitale që garantojnë pajtueshmërinë, ndërveprimin dhe përforcimin e vlerave demokratike si në vend ashtu edhe përtej kufijve.

2. Reformimi i reklamave politike dhe financimit të medias

Të zbatohen kërkesa të rrepta transparence për reklamat politike, duke përfshirë zbulimin e detyrueshëm të burimeve të financimit, pronësisë dhe ekipeve editoriale. Të rregullohen dhe monitorohen shpenzimet për reklama politike për të parandaluar përhapjen e ‘mediave fantazmë’ – mediave të lidhura politikisht të krijuara qëllimisht për të siguruar fonde zgjedhore dhe për të shmangur kufizimet ligjore të shpenzimeve. Të angazhohen palët e interesuara të sektorit privat, agjencitë dhe platformat e marketingut digjital për t’u zotuar për praktikat etike të reklamimit. Të miratohen praktika rregullatore në përputhje me dispozitat e DSA-së mbi reklamat politike online, duke përfshirë raportet e transparencës dhe mekanizmat për të parandaluar mikrotargetingun manipulues, duke mbrojtur njëkohësisht privatësinë dhe lirinë e shprehjes sipas ligjit vendas dhe ndërkombëtar.

3. Ndërprerja e ekonomisë së dezinformimit përmes bashkëpunimit ndërsektorial

Mbështetni paga të drejta dhe kushte të përmirësuara pune për profesionistët e medias për të zvogëluar stimujt ekonomikë që i shtyjnë talentet drejt rrjeteve dezinformuese me qëllim fitimi. Inkurajoni bashkëpunimin midis gazetarëve investigativë, verifikuesve të fakteve dhe mbikëqyrësve të shoqërisë civile për të ekspozuar fushatat e dezinformimit dhe për të rritur ndërgjegjësimin për to. Punoni me platformat digjitale për të rritur transparencën algoritmike dhe për të zvogëluar amplifikimin e përmbajtjes së dëmshme, të nxitur nga angazhimi. Platformat që operojnë në Maqedoninë e Veriut duhet të mbahen përgjegjëse për të përmbushur kërkesat e DSA-së mbi moderimin e përmbajtjes, vlerësimin e rrezikut dhe mekanizmat e kompensimit të përdoruesve për të zbutur rreziqet sistemike të dezinformimit.

4. Rindërtimi i besimit publik përmes transparencës institucionale dhe njohurive mediatike

Të promovohet një hapje dhe reagim më i madh i institucioneve publike për të rindërtuar besimin e qytetarëve në proceset demokratike. Të zbatohen programe mbarëkombëtare të shkrim-leximit mediatik në të gjitha shkollat, universitetet dhe komunitetet për t’i pajisur qytetarët me aftësitë e të menduarit kritik të nevojshme për njohjen dhe rezistimin ndaj dezinformimit. Të fuqizohen OSHC-të për të udhëhequr iniciativa në nivel lokal që nxisin dialogun, qëndrueshmërinë dhe shkrim-leximin digjital. Këto përpjekje duhet të përfshijnë parimet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, duke përfshirë mbrojtjen e lirisë së shprehjes dhe privatësisë, duke siguruar ndërgjegjësim publik të ekuilibruar dhe gjithëpërfshirës.

5. Forcimi i kornizave ligjore dhe rregullatore me angazhim ndërsektorial

Të përditësohen dhe harmonizohen ligjet që rregullojnë përmbajtjen digjitale, reklamat politike, mikrotargetingun dhe gjuhën e urrejtjes në internet për t’i bërë ato efektive, të zbatueshme dhe në përputhje me normat demokratike. Të fuqizohen organet rregullatore me burime, pavarësi dhe autoritet të mjaftueshëm për të monitoruar dhe për t’iu përgjigjur kërcënimeve të dezinformimit në të gjitha formatet e medias. Të lehtësohet bashkëpunimi i vazhdueshëm midis qeverisë, shoqërisë civile, akademisë dhe ofruesve të platformave për të monitoruar pajtueshmërinë dhe për t’iu përgjigjur shpejt sfidave të reja. Të sigurohet që legjislacioni vendas të jetë plotësisht në përputhje me Aktin e Shërbimeve Digjitale të BE-së dhe standardet e tjera ligjore ndërkombëtare përkatëse, duke nxitur bashkëpunimin ndërkufitar dhe duke mundësuar mekanizma të fuqishëm zbatimi.